Οι μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα κατά τον Hermann Bengtson

Ο Γερμανός Hermann Bengtson υπήρξε μια καταλυτική μορφή στο χώρο της ιστορικής επιστήμης που σημάδεψε την πορεία της κατά τον προηγούμενο αιώνα. Γερμανός στην καταγωγή, έζησε στο πετσί του την φρίκη του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Μέσα σε τέτοιες συνθήκες έγραψε ίσως το επιδραστικότερο του έργο, την «Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας». Πρόκειται για ένα πόνημα το οποίο αν και σε πολλά σημεία ξεπερασμένο – όπως στην θεωρία περί Καθόδου των Δωριέων – αποτελεί μέχρι και τις μέρες μας βασικό ακαδημαϊκό εγχειρίδιο για την μελέτη της αρχαιοελληνικής ιστορίας.

Σε αυτό το κείμενο θα προσπαθήσω να κάνω ένα «close reading» (κατά τα πρότυπα του καθηγητή Nagy) στην παρουσίαση των νομοθετημάτων του Αθηναίου Σόλωνα  που άσκησαν βαθιά επίδραση στην μετέπειτα πορεία όχι μόνο της αθηναϊκή πόλης (εκ του αρχαίου «πόλις» και όχι με τη σύγχρονη έννοια της λέξης) αλλά και ολόκληρου του ελληνικού κόσμου.

Ας δούμε λοιπόν επιγραμματικά τις εννέα βασικότερες μεταρυθμίσεις του Σόλωνα όπως αυτές παρουσιάζονται στο έργο του Bengtson:

Ι) Επί Δράκοντα είχε οριστεί νόμος σύμφωνα με τον οποίο ο πιστωτής είχε δικαίωμα να δημεύσει τόσο την περιουσία όσο και τον ίδιο τον οφειλέτη (να τον κάνει δούλο του δηλαδή) αν εκείνος δεν μπορούσε να ικανοποιήσει το χρέος του. Ο Σόλων θέσπισε την περίφημη «Σεισάχθεια» σύμφωνα με την οποία ο παραπάνω νόμος ακυρώνονταν. Κανένας δεν είχε το δικαίωμα να δημεύσει τη ζωή του άλλου.  Ο νόμος μάλιστα είχα αναδρομική ισχύ με αποτέλεσμα να αποκτήσουν τη λευτεριά τους χιλιάδες κάτοικοι των Αθηνών που από δούλοι μετατράπηκαν σε πολίτες.

ΙΙ) Προχώρησε στον διαχωρισμό των τάξεων. Δημιούργησε τρεις τάξεις: του «ιππείς», τους «ζευγίτες» και τους «θήτες». Στους ιππείς ανήκαν όσοι είχαν περιουσία από τριακόσιους μέδιμνους και πάνω. Στους ζευγίτες, όσοι είχαν περιουσία από διακόσιους μέδιμνους και πάνω. Και τέλος στους θήτες ανήκαν όσοι είχαν περιουσία μικρότερη από διακόσιους μέδιμνους. Από τους «ιππείς» ξεχωρίζει μια υπερ – τάξη, οι «πεντακοσιομέδιμνοι» όσοι δηλαδή είχαν περιουσία από πεντακόσιους μέδιμνους και πάνω. Αυτοί μπορούσαν να καταλαμβάνουν  την θέση του άρχοντα και του ταμία. Οι ζευγίτες, όλα τα υπόλοιπα αξιώματα ενώ τέλος οι θήτες είχαν δικαίωμα να συμμετέχουν μόνο στην Ηλιαία και την Εκκλησία του Δήμου.

ΙΙΙ) Προ Σόλωνα η Αθήνα χρησιμοποιούσε πελοποννησιακό νόμισμα. Ο Σόλων το απέβαλε και εισήγαγε το ιωνικό  - ευβοϊκό.

ΙV) Θέσπισε τον νόμο σύμφωνα με τον οποίο κανένας ηλικιωμένος δεν μπορούσε να απαιτήσει από τα παιδιά του να τον γηροκομήσουν αν πρωτίστως δεν είχε φροντίσει να μάθει κάποια τέχνη.

V) Η θέσπιση της εισαγγελίας. Ο κάθε πολίτης είχε το δικαίωμα να καταγγείλει τον οποιονδήποτε για κάποια έκνομη πράξη. Πρωτίστως, μόνον οι συγγενείς του θύματος είχαν αυτό το δικαίωμα.

VI) Η εισαγωγή της Βουλής των 400. Πρόκειται για το ελεγκτικό όργανο του αριστοκρατικού Άρειου Πάγου. Απαρτίζονταν από τετρακόσιους πολίτες, εκατό από κάθε φυλή. Το αξιώμα ήταν κληρωτό και όχι ισόβιο.

VII) Απαγόρευσε τις εξαγωγές των αγροτικών προϊόντων εκτός από το λάδι.

VIII) Παραχώρησε αμνηστία στους εξόριστους του Κυλώνειου Άγους.

ΙΧ) Ο κάθε πολίτης ο οποίος δεν είχε παιδιά, είχε την δυνατότητα να ορίσει ως κληρονόμο του όποιον επιθυμούσε.

Από όλες αυτές τις μεταρρυθμίσεις, καθεμία ξεχωριστά αποτέλεσε τομή για τον κοινωνικό ιστό της εποχής. Θα σταθώ όμως στις δυο σημαντικότερες, αυτές που έκαναν τον Σόλωνα σύμφωνα με τον Bengtson τον πρώτο (χρονικά) πολιτικό άνδρα στην ιστορία της γηραιά Ηπείρου.

Η πρώτη βεβαίως είναι η σεισάχθεια. Ο Σόλων με αυτόν τον νόμο απελευθέρωσε χιλιάδες ανθρώπους και αφαίρεσε από την αριστοκρατία το δικαίωμα στην ζωή (κυριολεκτικά) των αγροτών. Ο Bengtson μιλάει για απελευθέρωση της «αγροτικής τάξης» και έχει δίκιο. Αυτοί οι αγρότες, καλλιεργώντας πλέον τη δική τους γη και εκμεταλλευόμενοι τα αγαθά της αποκτούν πατριωτική συνείδηση.  Ένας δούλος που δουλεύει την γη γι’ άλλον δεν δύναται να την πονέσει. Ο ελεύθερος όμως άνθρωπος σκέφτεται και πράττει με άλλα κριτήρια. Αυτή η απελευθερωμένη «αγροτική τάξη» θα αποτελέσει την βάση του πιο επιδραστικού πολιτικού οργάνου στην αρχαία ελληνική ιστορία, της Εκκλησίας του Δήμου.

Η δεύτερη πιο σημαντική μεταρρύθμιση ήταν ο διαχωρισμός των τάξεων. Με αυτό το νομοθέτημα ο Σόλων μετατρέπει το πολίτευμα σύμφωνα με τον Bengtson από αριστοκρατικό σε τιμοκρατικό. Αριστοκρατία  είναι το πολίτευμα όπου κυβερνούν οι «άριστοι». Στην τιμοκρατία η νομή της εξουσίας πραγματοποιείται με βάση την περιουσία, την οικονομική δυνατότητα του εκάστοτε πολίτη. Σαφώς, δεν μιλάμε για Δημοκρατία ακόμα.  Αλλά το πρώτο βήμα έχει γίνει.  Διότι εκεί που κάποτε κυβερνούσαν τα ευγενή γένη, τα μεγάλα τζάκια με σύγχρονους λαϊκούς όρους και πολιτικό κριτήριο ήταν μονάχα η καταγωγή, μετά το Σόλωνα κυβερνούν οι πλούσιοι. Θα μου πείτε, οι ευγενείς δεν ήταν πλούσιοι; Ναι, αλλά το αντίστροφο δεν ίσχυε πάντα. Είναι η πρώτη φορά στην ιστορία της Αθήνας όπου ένας άνθρωπος μη – ευγενικής καταγωγής εμφανίζεται στο προσκήνιο της Ιστορίας ως κινητήριος πολιτική δύναμη.

Ως γνωστόν, μετά τον Σόλωνα η συνέχεια υπήρξε καταιγιστική: Κλεισθένης, Θεμιστοκλής, Εφιάλτης, ένας χειμαρρώδης δημοκρατικός χορός που έριξε την αυλαία του στα ματωμένα νερά των Αιγών Ποταμών.

Αξίζει να μελετήσει κανείς τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνα, μάλιστα σήμερα ίσως περισσότερο από ποτέ. Διότι πάνω από τη γαλάζια πατρίδα μας το φάντασμα της ριζοσπαστικής σεισάχθειας έχει κάνει και πάλι  ορατή την πολιτική εμφάνιση του…