Ο βυζαντινός ναός της Αγίας Αικατερίνης στην Πλάκα

Η Πλάκα είναι μια περιοχή η οποία είναι διάσπαρτη από Βυζαντινές εκκλησίες. Και είναι πολύ φυσιολογικό αυτό από την στιγμή που κατά τα μεσαιωνικά χρόνια η περιοχή της Πλάκας ήταν το κέντρο της πόλης των Αθηνών η οποία βεβαίως είχε κατά πολύ χάσει την αίγλη του κλασσικού της παρελθόντος. Μια από αυτές τις εκκλησίες είναι και η Αγία Αικατερίνη, ένας ναός ο οποίος στις μέρες μας έχει κατά ένα μεγάλο μέρος του ανακατασκευαστεί και όπως και ο ναός των Αγίων Ανάργυρων στου Ψυρρή δεν θυμίζει σε τίποτε το βυζαντινό παρελθόν του.

Ιστορικά Στοιχεία

Πρόκειται για ένα κτίσμα του 11ου αιώνα. Χτίστηκε - όπως εξάλλου και η συντριπτική πλειοψηφία των βυζαντινών ναών της πόλης - πάνω στα ερείπια μιας παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Αρχικά όπως μας μαρτυρεί και η επιγραφή η οποία βρίσκεται στον μεγάλο κυλινδρικό κίονα ο οποίος στηρίζει την Αγία Τράπεζα, ο ναός ήταν αφιερωμένος στον Άγιο Θεόδωρο. Το έτος 1767 ο ναός μετατράπηκε σε μετόχι της Μονής του Σινά και αφιερώθηκε στην Αγία Αικατερίνη.

Φαίνεται πως κατά την διάρκεια της ελληνικής επανάστασης και αργότερα στα χρόνια της απελευθέρωσης, ο ναός εγκαταλείφτηκε.  Το 1882 ο ναός επαναλειτούργησε και πάλι ως μετόχι της Μονής του Σινά. Αυτήν την περίοδο πραγματοποιούνται και οι περισσότερες επεμβάσεις οι οποίες αλλοίωσαν σημαντικά την αισθητική του ναού αλλά και το βυζαντινό της ανάστημα. Το 1927 επισκευάστηκε ο τρούλος ενώ από το 1922 πρ΄σοφυγες από την Μ. Ασία φυλάσσουν στο ναό λείψανα αγίων των περιοχών τους.

Από τεχνικής πλευράς ο ναός της Αγίας Αικατερίνης είναι ένας σύνθετος τετρακιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος με αθηναϊκό τρούλο. Η εσωτερική αγιογράφηση των τοίχων είναι νεότερης εποχής (19ος αιώνας) και έχει φιλοτεχνηθεί από τον Γ.Δ. Καφή.

Δεξιά και αριστερά της εκκλησία υπάρχουν δυο παρεκκλήσια. Το αριστερό είναι αφιερωμένο στην αγία Σοφία και τις τρεις κόρες της και το δεξί στον άγιο Αντώνιο.

Συνοψίζοντας - προσωπικές εντυπώσεις

Ο ναός της Αγίας Αικατερίνης δεν ανήκει σε εκείνα τα βυζαντινά μνημεία τα οποία αξίζει κανείς να επισκεφτεί, τουλάχιστον όσον αφορά εκείνους τους ταξιδιώτες που θα ήθελαν να πάρουν μια σαφή εικόνα για την βυζαντινή αρχιτεκτονική του 11ου αιώνα. Το γεγονός ότι έγιναν ισχυρές παρεμβάσεις στο ναό λειτούργησε καταλυτικά στην καταστροφή του βυζαντινού πνεύματος που αυτό εξέπεμπε.

Όταν επισκέφτηκα τον ναό (τον Οκτώβριο του 2010) στο πίσω μέρος του που είναι και το μοναδικό μαζί με τον τρούλο που διατηρεί την αρχική του μορφή (ο τρούλος βέβαια έχει δεχτεί επιδιορθώσεις και μεγέθυνση) ήταν καλυμμένο από σκαλωσιές και σκέπαστρα όπως μπορείτε να δείτε και στις φωτογραφίες. Αυτή είναι η εικόνα του για τουλάχιστον ένα χρόνο αφού και πέρσι που πέρασα από το σημείο η κατάσταση ήταν η ίδια. Όσον αφορά την πρόσοψη του ναού, πάσχει από έλλειψη καλαισθησίας αφού δεν θυμίζει σε τίποτε εκκλησία. 

Περισσότερο μοιάζει με εκκλησιαστικό μουσείο παρά με ναό. Η ελληνική με την κίτρινη βυζαντινή σημαία που βρίσκονται δεξιά και αριστερά της εισόδου σε συνδυασμό με την κακόγουστη περίφραξη της αυλής, την δίχως ίχνος ομορφιάς πρόσοψη του ναού και τα πανό που ανά τακτά χρονικά διαστήματα την στολίζουν (καλώντας τους πιστούς σε διάφορες εκδηλώσεις του ναού) δημιουργούν μια μάλλον άσχημη εικόνα.

Ο ταξιδιώτης βλέποντας την Αγία Αικατερίνη ουσιαστικά βλέπει ένα βυζαντινό ναό ο οποίος είναι περιτριγυρισμένος από νεοτερικής προσθήκες και ασφυκτιά μέσα σε αυτές. Η βυζαντινή συμμετρία και ομορφιά πνίγεται μέσα στην υπερβολή και την κακογουστιά της νεοτερικής παρέμβασης. 

Δεν είναι τόσο η ίδια η αισθητική της παρέμβασης που κάνει άσχημο το τελικό αποτέλεσμα όσο το ίδιο το γεγονός της παρέμβασης. Όταν γίνεται παρέμβαση σε ένα τέτοιο μνημείο ο πρώτος στόχος πρέπει να είναι να μην χαθεί ο χαρακτήρας του και η αισθητική του, το ξεχωριστό του χρώμα. Άπαξ και η παρέμβαση ήταν τόσο μεγάλη σε μέγεθος και τόσο ισχυρή σε ποιότητα που αλλοίωσε τον χαρακτήρα του μνημείου δεν πάει να είναι και ένας νέος θρίαμβος τις αρχιτεκτονικής ακόμα και αυτός ο θρίαμβος σε συνδυασμό με το πρωτογενές μνημείο θα δώσει ένα τραγικό αισθητικά αποτέλεσμα.

Αυτό συνέβη στην Αγία Αικατερίνη της Πλάκας. Αξίζει κάποιος να την επισκεφτεί μόνο εάν θέλει να δει πως η σύγχρονη ματαιοδοξία μπορεί να περιορίσει και να τεμαχίσει την αισθητική ενός υπέροχου - κατά τα άλλα και υπό άλλες συνθήκες - βυζαντινού μνημείου.

Πως θα πάμε

Η Πλάκα γενικώς είναι μια δαιδαλώδης περιοχή στην οποία δεν υπάρχει περίπτωση ο ταξιδιώτης να μην χαθεί έστω μια φορά. Αυτή όμως είναι και η μαγεία του ταξιδιού καθώς μέσα από τέτοια λάθη των ταξιδιωτικών οδηγών ή του χάρτη, μέσα από λάθη και παραλήψεις και μπερδέματα του ίδιου του ταξιδιώτη μπορεί να φανερωθεί στα ξαφνικά μπροστά στα μάτια του ένας πανέμορφος δρόμος, ένα ξεχασμένο γραφικό σοκάκι, μια υπέροχη βυζαντινή εκκλησιά, ένα ξεχασμένο ρωμαϊκό μνημείο. Η Πλάκα προσφέρεται για τέτοια λάθη τα οποία είμαι σίγουρος πως θα αποζημιώσουν και τον πλέον απαιτητικό ερευνητή / ταξιδιώτη.

Επιστρέφω στις οδηγίες. Η προτιμότερη διαδρομή θα ήταν αυτή από τον σταθμό του Μετρό "Ακρόπολη" (κόκκινη γραμμή). Βγαίνοντας στην έξοδο της Διονύσου Αρεοπαγίτου ακολουθούμε την οδό Βύρωνος η οποία είναι συνέχεια της οδού Στρατηγού Μακρυγιάννη. Στο ύψος του μνημείου του Λυσικράτη στρίβουμε δεξιά στην οδό Λυσικράτους. Η εκκλησία βρίσκεται μερικά μέτρα πιο πέρα στο αριστερό μας χέρι στη συμβολή Λυσικράτους και Χαιρέφοντος (ξεχωρίζει γιατί η Εκκλησία μαζί με τον περίβολο  της δημιουργούν ένας είδος πλατείας.)  

Διαβάστε για το ναό της Αγίας Αικατερίνης Ι, ΙΙ, ΙΙΙ, ΙV

Δείτε φωτογραφίες από το ναό εδώ

Βιβλιογραφία

• Στα Ίχνη της Βυζαντινής Αθήνας, Σελέντη Νάνσυ - Σταυρουλάκη Φανή, ΥΠ.ΠΟ., Αθήνα, 2001