Πλουτάρχεια Μελετήματα Β: Αντιπαραβάλλοντας τον ορθολογισμό του Περικλή με τη δεισιδαιμονία του Νικία

Σε αυτό το κείμενο θα σταθώ σε δύο περιστατικά τα οποία εξιστορούνται σε δυο διαφορετικά ζεύγη των Βίων Παράλληλων. Το πρώτο εξιστορείται στο ζεύγος Περικλής - Φάβιος Μάξιμος ενώ το δεύτερο στο έργο Νικίας - Κράσσος. Και τα δυο περιστατικά είναι σχεδόν πανομοιότυπα: το φαινόμενο της έκλειψης εμφανίστηκε τη στιγμή που επρόκειτο να ληφθεί κάποια σημαντική στρατιωτική απόφαση. Αυτό που διαφέρει, είναι ο τρόπος σκέψης και ο τελικός τρόπος αντίδρασης του επικεφαλής στρατηγού.

Έρχομαι στον βίο του Περικλή. Βρισκόμαστε στην αρχή του Πελοποννησιακού Πολέμου. Στην Αθήνα έχει ήδη ξεσπάσει ο φονικός λοιμός ο οποίος έμελλε να θανατώσει και τον ίδιο τον ηγέτη της πόλης. Ο Αθηναίος στρατηγός θέλοντας να αντεπιτεθεί εναντίον των Πελοποννησίων οι οποίοι κυριαρχούσαν στη στεριά, εξοπλίζει εκατόν πενήντα τριήρεις και ετοιμάζεται να λεηλατήσει τα παράλια της Πελοποννήσου. Και ενώ οι ετοιμασίες έχουν ολοκληρωθεί και ο στόλος είναι έτοιμος για απόπλου, συμβαίνει έκλειψη ηλίου. Τα πληρώματα σάστισαν με το θέαμα και τρόμος εξαπλώθηκε σε όλο το στόλο. Ο Περικλής βλέποντας τον καπετάνιο της τριήρους του φοβισμένο σήκωσε την χλαμύδα του μπροστά στα μάτια του ανθρώπου και τον ρώτησε αν αυτό ήταν κάτι που του προξενούσε φόβο. Αφού έλαβε αρνητική απάντηση, τον ρώτησε ξανά "Σε τι διαφέρει λοιπόν εκείνο από αυτό εδώ παρά μόνο στο ότι εκείνο που προκάλεσε το σκοτείνιασμα της φύσης είναι μεγαλύτερο από τη χλαμύδα μου;". Έτσι η έκλειψη αγνοήθηκε και ο στόλος απέπλευσε κανονικά.

Μεταφέρομαι τώρα στο βίο του Νικία ο οποίος είναι μεταγενέστερος του Περικλή. Ο Νικίας υπήρξε ένας από τους στρατηγούς των Αθηναίων κατά τη διάρκεια της Σικελικής εκστρατείας. Μάλιστα μετά την ανάκληση του Αλκιβιάδη και τον θάνατο του Λάμαχου, έμεινε μόνος στην εξουσία. Όταν λοιπόν μετά την έλευση του Σπαρτιάτη Γύλιππου προς βοήθεια των Συρακουσίων, την αποτυχία αποκλεισμού της πόλης με τείχος και την σχεδόν ολοκληρωτική καταστροφή στις Επιπολές ,ο Νικίας (μαζί με τον Δημοσθένη που έφτασε με ενισχύσεις από την Αθήνα) αποφάσισε να λυθεί η πολιορκία και να αποσυρθούν οι Αθηναίοι από το νησί, συνέβη έκλειψη σελήνης. Τρόμος κυριάρχησε στο στρατόπεδο εξαιτίας του φαινομένου και ο Νικίας αφού συμβουλεύτηκε τους μάντεις του, το εξέλαβε για κακό οιωνό και ανέβαλε την αναχώρηση.

Ο Πλούταρχος προσπαθεί να δικαιολογήσει την κατάσταση λέγοντας πως ενώ το φαινόμενο της έκλειψης ηλίου ήταν κατά κάποιο τρόπο κατανοητό από τους αρχαίους, με κανέναν τρόπο δεν μπορούσαν να εξηγήσουν το φαινόμενο της έκλειψης της σελήνης. Τα γεγονός είναι πως οι Αθηναίοι παρέμειναν στις θέσεις τους. Σε σύντομο χρονικό διάστημα ο στόλος τους καταναυμαχήθηκε στο λιμάνι των Συρακουσών και οι ίδιοι αποκλεισμένοι πια στη στεριά κατέληξαν άλλοι στη σφαγή (στον Ασσίναρο ποταμό) κι άλλοι αιχμάλωτοι στις Συρακούσες. Ο ίδιος ο Νικίας, δολοφονήθηκε όντας αιχμάλωτος από τους Συρακούσιους.

Συνοψίζω την ιστορία μας, καταλήγοντας στο συμπέρασμα το οποίο νομίζω είναι εύλογο. Ένας άντρας ο οποίος ηγείται ενός στρατεύματος ή μιας πόλης κάτω από δύσκολες περιστάσεις οφείλει να στέκεται πάνω από αυτές. Οφείλει να διατηρεί τη σκέψη του διαυγή και αποκρυσταλλωμένη, μακριά από δεισιδαιμονίες. Σε περιστάσεις όπου τα γεγονότα απαιτούν άμεση δράση και πρωτοβουλία, ο στρατηγός πατάει στη λογική και τον ρεαλισμό και όχι στο θείο και την φαντασία. 

Ο Νικίας - όπως μας λέει ο Πλούταρχος αλλά βεβαιώνει και ο Θουκυδίδης ο οποίος σίγουρα θα τον γνώρισε από κοντά - ήταν άνθρωπος που σεβόταν τα θεία και έδινε βάση στις απόψεις των μάντεων . Στηρίχθηκε στην φαντασία των χρησμών και ανέβαλε την αναχώρηση του. Αυτή η απόφαση οδήγησε στον θάνατο τόσο τον ίδιο όσο και τους άντρες του.

Ο Περικλής - σαφώς πιο φωτισμένος, έχοντας δάσκαλο τον φιλόσοφο Αναξαγόρα - αγνόησε τους εξωτερικούς παράγοντες, έμεινε προσηλωμένος στο στόχο της εκστρατείας και οδήγησε το στόλο στη λεηλασία της Πελοποννήσου. Μπορεί η επιχείρηση να μην έφερε τα τρομερά οφέλη στην πόλη ωστόσο λειτούργησε ως τόνωση ηθικού και ως αντιπερισπασμός.

Πηγές:

1. Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι, Περικλής - Φάβιος Μάξιμος, Εκδόσεις Κάκτος, 1993
2. Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι, Νικίας - Κράσσος, Εκδόσεις Νεφέλη, 1994