Πλουτάρχεια Μελετήματα Β: Αντιπαραβάλλοντας τον ορθολογισμό του Περικλή με τη δεισιδαιμονία του Νικία

Σε αυτό το κείμενο θα σταθώ σε δύο περιστατικά τα οποία εξιστορούνται σε δυο διαφορετικά ζεύγη των Βίων Παράλληλων. Το πρώτο εξιστορείται στο ζεύγος Περικλής - Φάβιος Μάξιμος ενώ το δεύτερο στο έργο Νικίας - Κράσσος. Και τα δυο περιστατικά είναι σχεδόν πανομοιότυπα: το φαινόμενο της έκλειψης εμφανίστηκε τη στιγμή που επρόκειτο να ληφθεί κάποια σημαντική στρατιωτική απόφαση. Αυτό που διαφέρει, είναι ο τρόπος σκέψης και ο τελικός τρόπος αντίδρασης του επικεφαλής στρατηγού.

Έρχομαι στον βίο του Περικλή. Βρισκόμαστε στην αρχή του Πελοποννησιακού Πολέμου. Στην Αθήνα έχει ήδη ξεσπάσει ο φονικός λοιμός ο οποίος έμελλε να θανατώσει και τον ίδιο τον ηγέτη της πόλης. Ο Αθηναίος στρατηγός θέλοντας να αντεπιτεθεί εναντίον των Πελοποννησίων οι οποίοι κυριαρχούσαν στη στεριά, εξοπλίζει εκατόν πενήντα τριήρεις και ετοιμάζεται να λεηλατήσει τα παράλια της Πελοποννήσου. Και ενώ οι ετοιμασίες έχουν ολοκληρωθεί και ο στόλος είναι έτοιμος για απόπλου, συμβαίνει έκλειψη ηλίου. Τα πληρώματα σάστισαν με το θέαμα και τρόμος εξαπλώθηκε σε όλο το στόλο. Ο Περικλής βλέποντας τον καπετάνιο της τριήρους του φοβισμένο σήκωσε την χλαμύδα του μπροστά στα μάτια του ανθρώπου και τον ρώτησε αν αυτό ήταν κάτι που του προξενούσε φόβο. Αφού έλαβε αρνητική απάντηση, τον ρώτησε ξανά "Σε τι διαφέρει λοιπόν εκείνο από αυτό εδώ παρά μόνο στο ότι εκείνο που προκάλεσε το σκοτείνιασμα της φύσης είναι μεγαλύτερο από τη χλαμύδα μου;". Έτσι η έκλειψη αγνοήθηκε και ο στόλος απέπλευσε κανονικά.

Μεταφέρομαι τώρα στο βίο του Νικία ο οποίος είναι μεταγενέστερος του Περικλή. Ο Νικίας υπήρξε ένας από τους στρατηγούς των Αθηναίων κατά τη διάρκεια της Σικελικής εκστρατείας. Μάλιστα μετά την ανάκληση του Αλκιβιάδη και τον θάνατο του Λάμαχου, έμεινε μόνος στην εξουσία. Όταν λοιπόν μετά την έλευση του Σπαρτιάτη Γύλιππου προς βοήθεια των Συρακουσίων, την αποτυχία αποκλεισμού της πόλης με τείχος και την σχεδόν ολοκληρωτική καταστροφή στις Επιπολές ,ο Νικίας (μαζί με τον Δημοσθένη που έφτασε με ενισχύσεις από την Αθήνα) αποφάσισε να λυθεί η πολιορκία και να αποσυρθούν οι Αθηναίοι από το νησί, συνέβη έκλειψη σελήνης. Τρόμος κυριάρχησε στο στρατόπεδο εξαιτίας του φαινομένου και ο Νικίας αφού συμβουλεύτηκε τους μάντεις του, το εξέλαβε για κακό οιωνό και ανέβαλε την αναχώρηση.

Ο Πλούταρχος προσπαθεί να δικαιολογήσει την κατάσταση λέγοντας πως ενώ το φαινόμενο της έκλειψης ηλίου ήταν κατά κάποιο τρόπο κατανοητό από τους αρχαίους, με κανέναν τρόπο δεν μπορούσαν να εξηγήσουν το φαινόμενο της έκλειψης της σελήνης. Τα γεγονός είναι πως οι Αθηναίοι παρέμειναν στις θέσεις τους. Σε σύντομο χρονικό διάστημα ο στόλος τους καταναυμαχήθηκε στο λιμάνι των Συρακουσών και οι ίδιοι αποκλεισμένοι πια στη στεριά κατέληξαν άλλοι στη σφαγή (στον Ασσίναρο ποταμό) κι άλλοι αιχμάλωτοι στις Συρακούσες. Ο ίδιος ο Νικίας, δολοφονήθηκε όντας αιχμάλωτος από τους Συρακούσιους.

Συνοψίζω την ιστορία μας, καταλήγοντας στο συμπέρασμα το οποίο νομίζω είναι εύλογο. Ένας άντρας ο οποίος ηγείται ενός στρατεύματος ή μιας πόλης κάτω από δύσκολες περιστάσεις οφείλει να στέκεται πάνω από αυτές. Οφείλει να διατηρεί τη σκέψη του διαυγή και αποκρυσταλλωμένη, μακριά από δεισιδαιμονίες. Σε περιστάσεις όπου τα γεγονότα απαιτούν άμεση δράση και πρωτοβουλία, ο στρατηγός πατάει στη λογική και τον ρεαλισμό και όχι στο θείο και την φαντασία. 

Ο Νικίας - όπως μας λέει ο Πλούταρχος αλλά βεβαιώνει και ο Θουκυδίδης ο οποίος σίγουρα θα τον γνώρισε από κοντά - ήταν άνθρωπος που σεβόταν τα θεία και έδινε βάση στις απόψεις των μάντεων . Στηρίχθηκε στην φαντασία των χρησμών και ανέβαλε την αναχώρηση του. Αυτή η απόφαση οδήγησε στον θάνατο τόσο τον ίδιο όσο και τους άντρες του.

Ο Περικλής - σαφώς πιο φωτισμένος, έχοντας δάσκαλο τον φιλόσοφο Αναξαγόρα - αγνόησε τους εξωτερικούς παράγοντες, έμεινε προσηλωμένος στο στόχο της εκστρατείας και οδήγησε το στόλο στη λεηλασία της Πελοποννήσου. Μπορεί η επιχείρηση να μην έφερε τα τρομερά οφέλη στην πόλη ωστόσο λειτούργησε ως τόνωση ηθικού και ως αντιπερισπασμός.

Πηγές:

1. Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι, Περικλής - Φάβιος Μάξιμος, Εκδόσεις Κάκτος, 1993
2. Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι, Νικίας - Κράσσος, Εκδόσεις Νεφέλη, 1994

Πλουτάρχεια Μελετήματα Α: Κάμιλλος. Όταν η ευγένεια κυριαρχεί στο πεδίο της μάχης

Στο δέκατο κεφάλαιο του βίου του Κάμιλλου (που αντιπαραβάλλεται με τον αντίστοιχο βίο του Αθηναίου πολιτικού Θεμιστοκλή) ο Πλούταρχος αναφέρεται σε ένα στρατιωτικό περιστατικό που δείχνει τον τρόπο σκέψης και στρατηγίας όχι μόνο του Κάμιλλου αλλά και όλων των Ρωμαίων της πρώιμης δημοκρατικής εποχής, τότε που η Ρώμη έθετε τα θεμέλια της μετέπειτα κοσμοκρατορίας της. 

Ο Κάμιλλος έζησε στο πρώτο μισό του τέταρτου π.Χ. αιώνα. Του αποδόθηκε ο τίτλος του "δεύτερου ιδρυτή της Ρώμης" (ο πρώτος ήταν ο Ρωμύλος) διότι ήταν αυτός που έδιωξε από την Ρώμη τους Γαλάτες εισβολείς του Βρέννου. Αλλά, ας επανέλθω στο θέμα μας. Βρίσκομαι στο δέκατο κεφάλαιο του βίου του Κάμιλλου. Εκεί, ο Πλούταρχος μας εξιστορεί την στρατηγία του Ρωμαίου εναντίον της πόλης των Φαλερίων. Οι Φαλέριοι επειδή ζούσαν σε μια πόλη με αρκετά ισχυρές οχυρώσεις, ένιωθαν σίγουροι για τον εαυτό τους και συνέχιζαν εν μέσω πολιορκίας να ζουν κανονικά την καθημερινότητα τους. Στα πλαίσια αυτής της καθημερινότητας ανήκε και η διαπαιδαγώγηση των παιδιών τους. Ο παιδαγωγός κάθε μέρα έβγαζε τα παιδιά από τα τείχη (ο Πλούταρχος σημειώνει ότι όλα τα παιδιά της πόλης ήταν μαζεμένα διότι οι Ρωμαίοι ακολουθώντας τον ελληνικό τρόπο διαπαιδαγώγησης προσπαθούσαν να διδάξουν στα παιδιά τους τον κοινωνικό τρόπο ζωής) και όσο αυτά ξεθάρρευαν τόσο αυτός τα κρατούσε περισσότερη ώρα έξω από τα τείχη και τόσο πλησίαζε προς το στρατόπεδο των εχθρών. Ώσπου μια μέρα έφτασε στις προφυλακές των πολιορκητών στους οποίους και παρέδωσε τα παιδιά. Ζήτησε μάλιστα ακρόαση από τον Κάμιλλο, πιστεύοντας πως θα λάμβανε γερή ανταμοιβή για την πράξη του. 

Η συνέχεια της ιστορίας φαντάζει απίστευτη και δικαιολογεί το μεγαλείο στο οποίο έφτασε το άστυ της Ρώμης. Ο Κάμιλλος βρήκε την πράξη του παιδαγωγού φρικτή ( δεινόν το έργον γράφει ο Πλούταρχος) διέταξε τους στρατιώτες του να κουρελιάσουν τα ρούχα του παιδαγωγού, να τον αλυσοδέσουν και να προμηθεύσουν τα παιδιά με ραβδιά. Έτσι τα παιδιά των Φαλερίων επέστρεψαν στην πόλη τους, δέρνοντας και βρίζοντας τον προδότη.

Τόσο σπουδαία φάνηκε στους Φαλέριους η πράξη του εχθρού που η συνέλευση τους αποφάσισε να στείλει στον Κάμιλλο αντιπροσώπους με όρους παράδοσης. Εκείνος τους παρέπεμψε στη Ρώμη και η Ρώμη με τη σειρά της πίσω στον Κάμιλλο. Εν τέλει, ο Ρωμαίος στρατηγός έλαβε πολεμική αποζημίωση από τους Φαλέριους και έκλεισε συμμαχία μαζί τους.

Αξίζει να σταθούμε τόσο στην ίδια την πράξη του Κάμιλλου όσο και στο πως την δικαιολογεί. Μεταφέρω δυο φράσεις οι οποίες απηχούν διαχρονικά τουλάχιστον σε αυτό που ονομάζουμε (λίγο αυθαίρετα αλλά πρέπει κάπως να συνεννοηθούμε) "δυτικό πολιτισμό":

"εισί δε και πολέμων όμως τινές νόμοι τοις αγαθοίς ανδράσι"

"αρετήν γαρ οικεία τον μέγα στρατηγόν, ουκ αλλοτρία θαρρούντα κακία χρήναι στρατεύειν"

Η πρώτη φράση σε ελεύθερη μετάφραση: "Υπάρχουν όμως και στον πόλεμο κάποιοι νόμοι που τους τηρούν οι σπουδαίοι  [οι καλοί] άνδρες". Εδώ γίνεται λόγος για το άγραφο δίκαιο του πολέμου. Ακόμα και σε μια κατάσταση ωμής βίας και ακροτήτων, σ' έναν κυκεώνα αίματος και φονικού, υπάρχει ο άγραφος νόμος τον οποίο τηρούν οι "αγαθοί άνδρες". Δεν μιλά ο Κάμιλλος για νίκη εδώ. Αλλά για καλούς άνδρες οι οποίοι έχουν το πολιτιστικό κριτήριο να ξεχωρίσουν τη νίκη στο πεδίο της μάχης από την ντροπή στο πεδίο της Ιστορίας. Τέτοιες στιγμές ξεχωρίζουν τους αγαθούς λαούς από τους βάρβαρους. Και οι Ρωμαίοι του τέταρτου π.Χ. αιώνα είναι ένας λαός ο οποίος είναι ακόμα "ευγενικός" γι' αυτό και οι επόμενοι αιώνες τους ανήκουν.

Η δεύτερη φράση σε ελεύθερη μετάφραση: "ο μεγάλος στρατηγός πρέπει να πολεμάει πιστεύοντας μόνο στη δική του αξία και όχι στην κακία των άλλων". Ο Κάμιλλος αφήνει αυτή την φορά το φιλοσοφικό γίγνεσθαι του πολέμου και επανέρχεται στην ωμή πραγματικότητα δίνοντας μια συμβουλή η οποία μέχρι τις μέρες μας πρέπει να συνοδεύει τους ανθρώπους που ασχολούνται με τα στρατιωτικά επαγγέλματα. Όντως ο στρατηγός εκείνος ο οποίος νικάει μέσω της κακίας των άλλων σπανίως μπορεί να επαναλάβει ανάλογο κατόρθωμα (διότι δεν βασίζεται στην αξία του) αλλά και μειώνεται στα μάτια των ανδρών του οι οποίοι αναγνωρίζουν τη νίκη στην κακία των άλλων και όχι στη ικανότητες του στρατηγού. Ο οποίος σε αυτή την περίπτωση, πολύ απλά δεν είναι μεγάλος.

Η ιστορία της δημοκρατικής περιόδου της Ρώμης ξεχειλίζει από παρόμοια παραδείγματα. Ανάλογη ήταν και η στάση των Ρωμαίων εναντίον του βασιλιά Πύρρου της Ηπείρου αλλά αυτή την ιστορία θα την μελετήσουμε σε μεταγενέστερη ανάρτηση.

ΥΓ: Τα αρχαία κείμενα προφανώς και είναι γραμμένα στο πολυτονικό. Δυστυχώς, δεν μπορώ να τα μεταφέρω αυτούσια μέσω του pc. Πηγή μου υπήρξε το "Πλούταρχος, Βίοι Παράλληλοι, Θεμιστοκλής - Κάμιλλος, Εκδόσεις Κάκτος, Αθήνα, 1992".