Έχω περπατήσει την διαδρομή πλατεία Συντάγματος - Πλατεία Μοναστηρακίου, πάρα πολλές φορές μέσω της οδού Ερμού. Είναι ένας από τους πλέον κεντρικούς δρόμους των Αθηνών -πεζόδρομος για την ακρίβεια- και συγκεντρώνει όλων των ειδών τα εμπορικά καταστήματα, κυρίως μαγαζιά με ρούχα, παπούτσια και είδη σπιτιού. Κάθε Παρασκευή και Σάββατο απόγευμα, που οι εργαζόμενοι τελειώνουν από τις δουλειές τους, η οδός Ερμού πήζει από την πολύ μεγάλη κυκλοφορία των πεζών.
Μέσα στις τόσες διαδρομές που έχω κάνει σε αυτήν την οδό, ποτέ μου πέρασε από το μυαλό πως η μικρή εκκλησία που την κόβει στα δυο θα μπορούσε να είναι τόσο ...ηλικιωμένη. Είχα πάντα την εντύπωση πως κατασκευάστηκε στα χρόνια του νεοελληνικού κράτους. Και αυτήν την εντύπωση που την συντήρησε το γεγονός ότι πολύ σπάνια εισέρχομαι σε εκκλησίες, και αν μπω θα είναι μόνο για λόγους καθαρά θαυμασμού του χώρου και των έργων του και όχι θρησκευτικούς. Έτσι λοιπόν, όταν μου έπεσε στα χέρια ένα κείμενο που έγραφε πως η Καπνικαρέα κατασκευάστηκε ήδη από τα μέσα του 11ου αιώνα, σκέφτηκα πως μια επίσκεψη στον χώρο σε κάποια από τις βόλτες μου στην οδό Ερμού δεν θα ήταν διόλου κουραστική, ίσα-ίσα που θα μου έδινε και την δυνατότητα να θαυμάσω εκ των έσω ένα μνημείο των ύστερων βυζαντινών χρόνων.
Ιστορικά στοιχεία
Η εκκλησία της Καπνικαρέας χτίστηκε τον 11ο αιώνα, πάνω στα ερείπια αρχαίου ναού (είχαν μια μανία οι χριστιανοί να χτίζουν τους ναούς τους πάνω στους ναούς άλλων θρησκειών, όπως βέβαια τη ίδια μανία έχουν και οι μουσουλμάνοι που μετατρέπουν τις εκκλησίες σε τζαμιά)ο οποίος ήταν αφιερωμένος σε μια γυναικεία θεότητα, την Αθηνά ή την Δήμητρα. Ανήκει στους σύγχρονους τετρακιόνιους σταυροειδείς εγγεγραμμένους ναούς. Όπως διαβάζουμε στην σελίδα των Βυζαντινών Μνημείων Αττικής, "οι ναοί αυτού του τύπου αποτελούνται από ένα σταυρικό τετράγωνο μέσα στο οποίο εγγράφονται ο σταυρός και το τριμερές Ιερό Βήμα. Με βάση τη σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στα δύο αυτά μέρη, ο αρχιτεκτονικός τύπος εμφανίζεται ως: σύνθετος τετρακιόνιος, ημισύνθετος τετρακιόνιος, απλός τετρακιόνιος και απλός δικιόνιος. Ο πλήρως απαρτισμένος τύπος σταυροειδούς ναού εμφανίζεται στην Ελλάδα στο πρώτο μισό του 10ου αιώνα στον ναό της Παναγίας, στη Μονή Οσίου Λουκά Φωκίδας". Λίγο αργότερα, κατασκευάστηκε στη βόρεια πλευρά του ναού το παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας και μπροστά από τις δυο εκκλησιές χτίστηκε ο εξωνάρθηκας.
Η ονομασία του ναού προέρχεται από τον κατασκευαστή της ο οποίος εισέπραττε τον καπνικό φόρο, ένα είδος οικοδομικού φόρου. Παλαιότερα ονομαζόταν Καμουχαρέα, λόγω των υφασμάτων (καμουχάς) που κατασκευάζονταν σε εργαστήρια της περιοχής. Κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας ονομαζόταν εκκλησία της Βασιλοπούλας και του Πρέντζα.
Ο ναός κατά την διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, είχε υποστεί φθορές και ερημωθεί και έφτασε στο σημείο της κατεδάφισης το 1834, κατά την διάρκεια διάνοιξης της οδού Ερμού. Σώθηκε τελικά, ύστερα από παρέμβαση του Λουδοβίκου της Βαυαρίας, πατέρα του μονάρχη της Ελλάδας Όθωνα.
Οι περισσότερες τοιχογραφίες στο εσωτερικό του ναού είναι έργο του Φώτη Κόντογλου, υπογεγραμμένο το 1955. Σημαντικότερη όλων θεωρείται η αγιογραφία της Παναγίας της Πλατυτέρας στο Ιερό του ναού.
Συνοψίζοντας-Προσωπικές εντυπώσεις
Με τις εκκλησίες δεν έχω ιδιαίτερη σχέση. Υπάρχουν όμως ναοί που με αφήνουν άφωνο κάθε φορά που εισέρχομαι στο εσωτερικό τους. Η Καπνικαρέα είναι ένας τέτοιος ναός. Μικρός, λιτός, με τα απολύτως βασικά στο εσωτερικό του και με μια διακόσμηση που απέχει πάρα πολύ από την υπερβολή των ημερών μας, σε ηρεμεί και σε ταξιδεύει στα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, και ας βρίσκεσαι ακριβώς στο κέντρο του σύγχρονου νεοελληνικού κράτους. Ο περίγυρος της προσφέρεται για άραγμα και παρατήρηση του ανθρώπινου κύματος που πηγαίνει πέρα-δώθε από το Μοναστηράκι στο Σύνταγμα και αντιστρόφως. Συχνά, δίπλα στην εκκλησία κάθονται ερασιτεχνικά συγκροτήματα και παίζουν τις μουσικές τους.
Μέσα στις τόσες διαδρομές που έχω κάνει σε αυτήν την οδό, ποτέ μου πέρασε από το μυαλό πως η μικρή εκκλησία που την κόβει στα δυο θα μπορούσε να είναι τόσο ...ηλικιωμένη. Είχα πάντα την εντύπωση πως κατασκευάστηκε στα χρόνια του νεοελληνικού κράτους. Και αυτήν την εντύπωση που την συντήρησε το γεγονός ότι πολύ σπάνια εισέρχομαι σε εκκλησίες, και αν μπω θα είναι μόνο για λόγους καθαρά θαυμασμού του χώρου και των έργων του και όχι θρησκευτικούς. Έτσι λοιπόν, όταν μου έπεσε στα χέρια ένα κείμενο που έγραφε πως η Καπνικαρέα κατασκευάστηκε ήδη από τα μέσα του 11ου αιώνα, σκέφτηκα πως μια επίσκεψη στον χώρο σε κάποια από τις βόλτες μου στην οδό Ερμού δεν θα ήταν διόλου κουραστική, ίσα-ίσα που θα μου έδινε και την δυνατότητα να θαυμάσω εκ των έσω ένα μνημείο των ύστερων βυζαντινών χρόνων.
Ιστορικά στοιχεία
Η εκκλησία της Καπνικαρέας χτίστηκε τον 11ο αιώνα, πάνω στα ερείπια αρχαίου ναού (είχαν μια μανία οι χριστιανοί να χτίζουν τους ναούς τους πάνω στους ναούς άλλων θρησκειών, όπως βέβαια τη ίδια μανία έχουν και οι μουσουλμάνοι που μετατρέπουν τις εκκλησίες σε τζαμιά)ο οποίος ήταν αφιερωμένος σε μια γυναικεία θεότητα, την Αθηνά ή την Δήμητρα. Ανήκει στους σύγχρονους τετρακιόνιους σταυροειδείς εγγεγραμμένους ναούς. Όπως διαβάζουμε στην σελίδα των Βυζαντινών Μνημείων Αττικής, "οι ναοί αυτού του τύπου αποτελούνται από ένα σταυρικό τετράγωνο μέσα στο οποίο εγγράφονται ο σταυρός και το τριμερές Ιερό Βήμα. Με βάση τη σχέση που αναπτύσσεται ανάμεσα στα δύο αυτά μέρη, ο αρχιτεκτονικός τύπος εμφανίζεται ως: σύνθετος τετρακιόνιος, ημισύνθετος τετρακιόνιος, απλός τετρακιόνιος και απλός δικιόνιος. Ο πλήρως απαρτισμένος τύπος σταυροειδούς ναού εμφανίζεται στην Ελλάδα στο πρώτο μισό του 10ου αιώνα στον ναό της Παναγίας, στη Μονή Οσίου Λουκά Φωκίδας". Λίγο αργότερα, κατασκευάστηκε στη βόρεια πλευρά του ναού το παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας και μπροστά από τις δυο εκκλησιές χτίστηκε ο εξωνάρθηκας.
Η ονομασία του ναού προέρχεται από τον κατασκευαστή της ο οποίος εισέπραττε τον καπνικό φόρο, ένα είδος οικοδομικού φόρου. Παλαιότερα ονομαζόταν Καμουχαρέα, λόγω των υφασμάτων (καμουχάς) που κατασκευάζονταν σε εργαστήρια της περιοχής. Κατά την διάρκεια της Τουρκοκρατίας ονομαζόταν εκκλησία της Βασιλοπούλας και του Πρέντζα.
Ο ναός κατά την διάρκεια της Ελληνικής Επανάστασης, είχε υποστεί φθορές και ερημωθεί και έφτασε στο σημείο της κατεδάφισης το 1834, κατά την διάρκεια διάνοιξης της οδού Ερμού. Σώθηκε τελικά, ύστερα από παρέμβαση του Λουδοβίκου της Βαυαρίας, πατέρα του μονάρχη της Ελλάδας Όθωνα.
Οι περισσότερες τοιχογραφίες στο εσωτερικό του ναού είναι έργο του Φώτη Κόντογλου, υπογεγραμμένο το 1955. Σημαντικότερη όλων θεωρείται η αγιογραφία της Παναγίας της Πλατυτέρας στο Ιερό του ναού.
Συνοψίζοντας-Προσωπικές εντυπώσεις
Με τις εκκλησίες δεν έχω ιδιαίτερη σχέση. Υπάρχουν όμως ναοί που με αφήνουν άφωνο κάθε φορά που εισέρχομαι στο εσωτερικό τους. Η Καπνικαρέα είναι ένας τέτοιος ναός. Μικρός, λιτός, με τα απολύτως βασικά στο εσωτερικό του και με μια διακόσμηση που απέχει πάρα πολύ από την υπερβολή των ημερών μας, σε ηρεμεί και σε ταξιδεύει στα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, και ας βρίσκεσαι ακριβώς στο κέντρο του σύγχρονου νεοελληνικού κράτους. Ο περίγυρος της προσφέρεται για άραγμα και παρατήρηση του ανθρώπινου κύματος που πηγαίνει πέρα-δώθε από το Μοναστηράκι στο Σύνταγμα και αντιστρόφως. Συχνά, δίπλα στην εκκλησία κάθονται ερασιτεχνικά συγκροτήματα και παίζουν τις μουσικές τους.
Πως θα πάμε
Πολύ εύκολη η πρόσβαση μας στο ναό: από την Πλατεία Μοναστηρακίου ανεβαίνουμε την οδό Ερμού και από την Πλατεία Συντάγματος την κατεβαίνουμε. Η εκκλησία βρίσκεται περίπου στην μέση της οδού. Μας εξυπηρετούν οι σταθμοί του Μετρό "Μοναστηράκι" και "Σύνταγμα".
